سرورق

پیش لفظ

پہلا باب شہر گرامی۔ جالندھر

دوسرا باب جالندھر سے لاہور

تیسرا باب گرامی شہر بہ شہر

زشررستارہ جویم زستارہ آفتابی

چوتھا باب بازہم آنجارویم باز کہ آن شہر ماست حیدر آباد سے واپسی

پانچواں باب سیرت اور اسلوب زندگی

چھٹا باب تصانیف گرامی

افکار وآراء دربارۂ گرامی

ساتواں باب افکارو آراء دربارۂ گرامی علامہ ڈاکٹر اقبال

آٹھواں باب دررثاء گرامی

اے مرگ ہان وہان زگرامی چہ دیدۂ

مرثیۂ خود

آہ! مولانا گرامی از جہان بربست رخت

نالۂ عظامی در فراق گرامیؔ

ساقیا امردزبے کیف است صہبائے سخن

برمرگ گرامیؔ

بر مرگ گرامی

غروب آفتاب سخن

داغ فراق

فریاد زدست چرخ فریاد

کچھ گلہ دور زماں کا ہے نہ چرخ پیر کا

مرثیۂ خضرت گرامی قدس سرہ

فرط غم سے سر نگوں ہیں بزم میں احباب آج

دستبرو چرخ سے بزم سخن برہم ہے آج

دستبرد چرخ سے بزم سخن برہم ہے آج

جب ہوئے رخصت گرامی عالم ایجاد سے

نذر گرامی

حسن مستش بہ تلاش دل شیدای ہست

کر گیا دام علائق سے آج

ولہ نوائے غم

تصویر درد وحسرت ورنج ومحن ہے آج

ماتم گرامی

خاموش ہوگیا غزل فارسی کا ساز

ای وائی گرامی

بربط الگ سہی مگر آواز ہے وہی

باغ سخن میں آج یہ کیسی ہوا چلی

نواں باب قطعات و مادہ ہای تاریخ

قطعات تاریخ

قطعۂ تاریخ وفا

ای وای گرامی سخنور

قطعہ تاریخ

قطعہ تاریخ وفات

قطعہ تاریخ

قطعہ تاریخ وفات گرامی شاعر اعلیحضرت حضور نظام دکن

قطعات تاریخ انتقال گرامی قدس سرہ

مدہ ہای تاریخ وفا حضرت مولانا گرامی

حرفیست خوش زحمد خدا برزبان ما

آنکہ راہی بہ نہا نخانۂ جانست اورا

کفر اسلام شدازوعظ گرامی امروز

موج گمراہی مارھزن آگاہیٔ ما

تانگارم جلوہ فرما گشت در گلزارہا

تعبیہ در وجود ما دوزخ ما بہشت ما

یہ تیغم کشی و رفتی زجاتر سیدۂ گویا

الٰہی گرمیٔ بال سمندر دہ زبانم را

رہ عشق است از سر کردہ پا باید دویداینجا

زچون وچند علم برمکش بلند آنجا

بسکہ زدسودای گیسویت گرہ درکارما

عشق رالاف مزن کار تمام است اینجا

آمدورفت نفس زخم خدنگ است اینجا

مشاطہ خود فروش وکبوتر شکستہ پر

پا فشرداز بسکہ غمہائے بتاں درجان ما

اسے سرت گردم بگردان جام را

بگیرم دام آن سیّد لو لاک در محشر

بلا در ہر شکن پیچیدہ زلف نیم تابش را

دلی پروانہ دارم جمال بی نقابش را

زد خندہ فاقہ مستی بر تنگدستیٔ ما

بکویش غیر راپنہاں نگاہے برمن است امشب

آنکہ گیرد دوست دنیارابعقبیٰ دشمن است

بسلم پر فشانی ہم ہست

جہل آمد یقین ما بگریخت

آرزو یاس است گر مستور نیست

سخنم باتو گفتنم ہو است

یک اشک خون بدجلہ وجیحوں برابر است

بلا بگوشۂ آن چشم سرمہ ساخفت است

نہاں بہ پردۂ فطرت ہزار بوالعجبی ست

شکوہ بر نمی تابد نالہ بی زبانی ہاست

آنچہ شبخون بر تغافل ریخت فریادمن است

زذوق بیخودی ازمن مپرس تا چند است

نا تمام

مردہ دل از عمر بر خوردن نمیداندکہ چسیت

دلم غریب و دو چشم تو قاتل افتاد است

گلبانگ عاشقانۂ بلبل شنیدنی ست

بازچشم سر راہے بکسی افتاد است

دل راہمہ خون کن کہ شرابی بہ ازین نیست

شور سودایٔ تو درہیچ سری نیست کہ نیست

عشق آمد واز عقل فسونگر نتوان گفت

اسیر عشق بنا موس وننگ در جنگ است

نعرۂ صوفی دگر نعرۂ ما دیگر است

زمستی ہاقدش افتادہ گاہی راست گاہی کج

شب کہ باذوق زبان یار مارا کار بود

نگاہ بخشد ودل بخشد وزبان بخشد

چہ مدعاست زوارفتگی چہا مقصود

گم گشتم از خویش زجائے خبرم داد

خوش است ماہ دلی بانگار من چہ رسد

گر موج خرامت بفلک سربرساند

وای دانا کہ بآن ہوش ربای نرسد

سرزدبلا زجیب بلیٰ جستجو نبود

ہان ای اجل بروکہ مسیحا بما رسید

نہ از لکنت زبان آن بت عیارمی لرزد

درکنشت وکعبہ مارا اتفاق افتادہ بود

شوخ چشمان کز نگہ صدفتنہ برپا کردہ اند

سحر گل کرد رفت آن بیوفا درمیان گم شد

آن روز سوختم کہ نہان راعیان نبود

عشوہ در پردہ ستمہا ست کہ بامامی کرد

خونم بہ تغافل ریخت جانانہ چنین باید

وفا دشمن رہ عاشق نوازی برنمی گیرد

برقع از رخ برفگندن باز نادیدن چہ بود

بمسجد سجہ برکف رند شاہد بازمی آید

دیدم وسجدہ کردیم کاری کہ بود این بود

میر دم از خود اگر یار زمحفل بردد

دلی کجاست کہ مارا زما نگہ دارد

نگار نامسلمانم چہ طرز دلبری داند

حضرت امیر خسرو علیہ الرحمۃ

اسیر گوشۂ چشم تو شہسوارانند

شورش جلوۂ آن پردہ نشین عالم افتاد

بہار آمد وگلبانگ آمدنامی و نوش آمد

زخدنگ طعن وترکی اثری ندیدہ باشد

طلسم جذب مجنون عصمت لیلیٰ نگہ دارد

چہ آن مغچہ در رہزنی استاد آمد

جان ززلف نیم تابش دست بر دل ماند ماند

نگاہم آنچنان برجلوۂ جانانہ می رقصد

نیاز وناز ازیک خانہ میخیرند حیرانم

فلاطون علّت بیتابیٔ مجنون چہ می داند

شدم بسمل زچشمش ترک خونخوار ایں چنین باید

سرم بسودائے چین زلفت ختن نگر دد دگرچہ گردد

ازنالہ ام این شکوہ کند آن گلہ دارد

حالت آئینہ پیش روئے یار از کسمپرس

روئیش کہ دل از نگاہ می برد

چاک دامان خرد بود زمن گل زدو برد

وفا بجلوہ در آمد ریاز کار افتاد

جدا از ابر نیسان قطرہ چون گردد صدف گردد

برد مار اپیری وار فتگی از راہ عقل

پنہا نم وپیدایم کیفی بشراب اندر

یار در چشم است واز نظارہ مہجورم ہنوز

جلوہ ہا کردی وپنہانی ہنوز

در آہم حلقہ برزد آسمان نامیدمش

من وآن ترک چشمے کز نگہ دلہابہ نشستش

بر سر مبر نشین یا بر فراز دار باش

باغ چون گردید صحرا باغبانی گو مباش

مسند عقل برلب ساحل

نہ من ازگیر داد صدمۂ دار درسن مردم

ماخویش رابہ نیم نظر ہان فرد ختیم

براہ وفا پاز سر ختیم

گفت میخور غوطہ در خون جگر گفتم بچشم

بود یک قطرہ سجر از چشم گریا نیکہ من دارم

زقاتل یک نگہ دزیدہ دیدن آرزو دارم

اجل آمد بجان از جان ناشاد یکہ من دارم

زخود رفتم عروس مدعا ٓمد در آغوشم

بسکہ بر یاد غمت ساغر صہبا زدہ ایم

یار جان خواست دل دوید کہ من

ای بیوفا زچہرہ بیکسو نقاب کن

آن پری گر از چمن گرم عتاب آید برون

وقارا کاربستم جان بر افثاندم نیازست ایں

برآردبوی گل دود از دماغ جان زارمن

تو چشم بردل من دست بردل

دلی دارم کہ دارد شورش مستانہ در پہلو

چہ خوش است باتو یک شب در وصل بز کردن

نیست تنہا چشم ما برروی تو

اے از کشا کش رگ ہا کمند تو

بمرگ بیکسی آن نامراد خوکردہ

دیدی بکشت زار فلک داس ماہ نو

عشق می ورزی ملامت را مبارکباد دہ

بدست آرد تمنا نقد کا آہستہ آہستہ

سروی زگلشنی چو قدت بر نخواستہ

بی نیاز این قدر چرا شدۂ

چشم است سیہ مستی دل ہست سیہ کاری

شب ہای وصل وگوشہ چشم عنایتی

درفقر نہفتہ اند میری

تو اسرار دل آگاہ از غافل چہ می پرسی

بسا ہنگامۂ دلہا کہ برہم ساختی رفتی

تاچند نالہ زآن قدو بالا کند کسی

من اوّل شستہ ام ای محتسب از آبرودستی

تمنا از تغافل در جگر خارست پنداری

ای زلعل درفثان عکسی در آب انداختی

چہ افسون ای نگاہ دلربا در کار جان کردی

زہوشم بردازیک جلوہ آن طفل خود آرائی

دل رابیک کرشمہ چہ دیوانہ کردہ ای

مثنویات تمام وناتمام

مثنویات

مثنوی بطرز حضرت مولٰینا روم علیہ الرحمۃ

گوشۂ چشم جلال الدین روم

شورنی درجانم افگندست شور

ہیں چہ پنداری آوردم کتاب

ای بساتاج وتخت مرحومان

اندرزی چند کہ شاہان رابکار آید

چیست اسلام شاہ راہ نجات

رہ خدا باریک راہیست

من وحمد خدا چہ حرف است این

این چہ شوخیست دین چہ بی ادبی

از افق چون سپیدہ برزدسر

حمد زیبا بود خدای را

نالۂ گرامی درحسرت جوانی و جواب طعنہ مدعی بطریق تمثیل

دگر کردہ گل صبح فصل بہار

بصیاد ناز و بصید نیاز

بمیدان قدم بودش قدم زد

ندیدم چیں دلنشیں ترصنم

دلی دارم اثر جوش فغا نہا

مدح میرلائق علی خان

ابیات مثنوی در مدح پیران پیر

استدعای گرامی بدر گاہ باری بخواستگاری دل

زنزدیکان چہ دورم بوالفضولم

ہان دہان ای قلم بخوان زنیاز

مثنوی خرابات جنوں

مرکز پر کار رموز قدیم

من و دلگرمئی آہ جگر تاب

زمستی خامہ پا از سر نداند

بیا ساقی بیا ای جان شکارم

بیا ای بلبل کلک خوش آہنگ

ای گرامی بحیر تم چہ کسی

سخن چیست دوشیزۂ دلفریب

نامہ ام نسخۂ فروغ واصول

درس ماضی از کتاب حال گیر

مخوان سفلہ رابر سر خوان دلیر

در مدح میر ریاضت علی

مثنوی بی نظیر گرامی

در تعریف دکن

درتعریف قلیان یعنی حقہ میگوید

مثنوی افسون فرنگ

خیال خام وفا واشتن زبی پدران

بیا ساقی زمی بکشادر دل

دگر ہنگامۂ ماتم زمین تا آسما نستی

زمین و آسمان از اشک وآہم در عذابستی

برلب علیست برلب دل حرف یا علی ست

منقبت حضور سلطان الہند خواجۂ خواجگان غریب نواز حضرت خواجہ معین الدین چشتی اجمیری

حضرت داتا گنج بخش صاحب لاہوری

درمدح حضرت خواجہ مستان شاہ کابلی

درمدحت حضرت بابا فرید گنج شکر

حضرت سری سقطی

درمدح شیخ الہند حضرت مولٰینا محمود الحسن

قصائد

نمیگویم وفادر نوخطان بسیار کم پیدا

در مدح شہر یاران دکن

خیر مقدم اعلٰیحضرت بندگان عالی

عروس ملک در آغوش حضرت عثمان

اے گراز تاب جمالت ماہ گرددبہرہ یاب

دمید صبح طرب چیست فکربی بنیاد

زہی وجود تو معنیٰ علّت ایجاد

ندانم ازچہ برآرد سراز زمین نرگس

دگر زدم زطرب کوس مدّعا بربام

من وبررگئی سربرنہادن از تسلیم

زان نمینالم کہ گردد کام اژدرجای من

ترک چشمت راک کہ یارب دادہ تیغ آبدار

ای قدمحشر خرامت راقیامت پائمال

ای انگشت تو زیبا خاتم پیغمبری

دادہ است زمانہ سر بلندی

من و دامان آصف ہفتم

ای ہرزہ سرای بادپیما

وقت نزع روان بخواند رسول

بست اقلیدس نگاہی نقش تالاب عظیم

خیمہ سپاہ نظام برزدہ زانسوی آب

یارب این بزم است زیر سائبان آسمان

یا رسول اللہ فرزندت زمن رنجیدہ است

تاریخ مبارکباد ولادت شہزادہ دام اقبالہ

ناظم الدولہ ای مشیر نظام

من وگلگشت دلآویز جہان دہلی

آمد در شہر ما مسیحا نفسی

در مہرد وفا وعلم وحکمت ہمہ طاق

سالک امروز نازش پنجاب است

فصاحت مجسم بلاغت مصوّر

دولت تست ای فنا نس معتمد آمد حبیب

چرازمانہ بخون در تپید واویلا

کجا رفتی ای جان من ای سعید

ای مرگ ہان وہان زگرامی چہ دیدۂ

رباعیات گرامی